We accepteren geen enkel risico meer, maar risico’s horen bij het leven
We leven in een complexe wereld, maar accepteren niet de risico’s die daarbij horen. Met risico-analyses en risicomanagement proberen we die uit te bannen, maar we kunnen beter leren ze te accepteren, vindt Martin van Staveren, docent risicomanagement aan de TU Twente.
Niet eens zo heel lang geleden werden optredende risico’s vooral als pech of als Act of God gezien. Ruim 70 jaar terug ging men daar anders over denken. Toen werd in de Verenigde Staten voor het eerst geprobeerd de kans op een ongeluk bij het produceren van kernwapens te berekenen. Dit bleek niet eenvoudig.
Pas rond 1975, toen er een hausse aan nieuwe kerncentrales werd gebouwd, werden er methodes voor technische risicoanalyses ontwikkeld om zo de veiligheid te waarborgen. Ook de olie- en gasindustrie ging risicoberekeningen toepassen. Midden jaren ’90 startte ruimtevaartorganisatie Nasa met formeel, continu risicomanagement, rond 2000 gevolgd door financiële instellingen.
Drie vragen staan steeds centraal: wat kan er misgaan, hoe waarschijnlijk is dat en wat zijn dan de gevolgen? Alles met de belofte: berekenbare en dus beheersbare risico’s.
In de praktijk werkt dit optimistische idee slechts in beperkte mate. Naast de nodige incidenten in de technische sectoren zijn er andere voorbeelden die dat bewijzen, variërend van de financiële crisis in 2008 tot de huidige pandemie. Een destructieve virusuitbraak stond namelijk al jarenlang in gerenommeerde risicorapporten, zoals het jaarlijkse Global Risks Report van het World Economic Forum.
Een opmerkelijke risico-paradox
Zo ontstaat een opmerkelijke risicoparadox. Enerzijds is onze samenleving uiterst kostenefficiënt ingericht, met minimale voorraden en goedkope productielocaties in verre landen. Innig verstrengelde ICT-systemen en logistiek maken dit mogelijk. Met als gevolg meer kwetsbaarheid, zoals we inmiddels hebben ervaren. Anderzijds accepteren we als samenleving nauwelijks risico’s. Naast risicomanagement ontstonden klonen als veiligheid- en crisismanagement, inclusief uitdijende wet- en regelgeving. Allemaal met als bedoeling: risico’s uitbannen, althans op papier.
Want wat is de praktijk? Dat verpleegkundigen 40 procent van hun tijd besteden aan administratieve verantwoording. Dat de risicoregelreflex veelvuldig optreedt. Dit is de bestuurlijke Pavlovreactie om na een opgetreden risico te reageren met aanvullende regels, procedures en protocollen. Zo bestaat de Leidraad stranding levende grote walvisachtigen. Die is in een sketch van cabaretier Pieter Derks onvergetelijk opgevoerd als het Walvisprotocol. En het ministerie van onderwijs stuurde vlak voor de heropening van de basisscholen richtlijnen: vijf pagina’s extra, bovenop de eerdere 25 kantjes aanwijzingen.
De coronacrisis zet de risicoparadox volop in de schijnwerpers. Als het virus ons iets heeft getoond, dan zijn het wel de grenzen aan volledige beheersbaarheid.
Er ligt geen protocol op de plank
Terug naar de beginvraag: is de toenemende risicoaversie maatschappelijk wel vol te houden? Vermoedelijk niet. Want het uitbannen van het ene risico roept weer andere risico’s op. We leven nu eenmaal in een complexe wereld, die ondanks alle technologie en big data nog steeds onvoorspelbaar is. Rigide risicobeheersing met de bijbehorende controles zal ten koste gaan van individuele keuzes en vrijheden.
Maar is er een alternatief? Dat ligt niet als protocol op de plank. Meer ontspannen met risico’s omgaan kunnen we als samenleving wel gaan ontwikkelen. Dit begint met een vraag, voorafgaand aan élke risicoanalyse: wat zijn eigenlijk de doelen en onderliggende waarden die we nastreven? Ofwel, in wat voor soort samenleving willen we leven, wonen, werken? Alleen als we dat helder voor ogen hebben, kunnen we afwegingen maken: welke maatschappelijke risico’s willen we écht niet, voor wie niet en waarom niet? En welke maatregelen zijn proportioneel, uitvoerbaar en betaalbaar?
De Noorse hoogleraar risicomanagement Terje Aven wijst hierbij op het belang van burgerparticipatie. Weeg risicoafwegingen van ‘gewone mensen’ mee, naast die van experts. Zo kunnen we als samenleving wellicht sommige risico’s leren accepteren. Niet zozeer als Act of God, maar meer als Fact of Life.